กำเนิดสุดสาคร
เมื่อพระอภัยมณีได้นางเงือกแล้ว โถ! หม้อข้าวยังไม่ทันดำก็จำต้องพรากจากกันไป เพราะบังเอิญนางสุวรรณมาลี ธิดาพระเจ้ากรุงผลึกได้ล่องเรือตามหาดวงแก้วในฝัน จนมาถึงเกาะแก้วพิสดาร พระอภัยมณีและสินสมุทรจึงขอโดยสารเรือกลับไปด้วย
| ๏ จะกล่าวถึงเงือกน้อยกลอยสวาท | ซึ่งรองบาทพระอภัยไกลสถาน |
| อยู่วลวังหลังเกาะแก้วพิสดาร | ประมาณกาลสิบเดือนไม่เคลื่อนคลา ๚ |
| ๏ ให้เจ็บครรภ์ปั่นป่วนจวนจะคลอด | ระทวยทอดลงกับแท่นที่แผ่นผา |
| จะแลเหลียวเปลี่ยวใจไนยนา | ไม่เห็นหน้าผู้ใดที่ไหนเลย ๚ |
จากนั้นนางเงือกก็คลอดบุตรชายมาหนึ่งคน ชื่อว่า “สุดสาคร” มีม้า “นิลมังกร” เป็นม้าคู่ใจ
สุดสาครได้เล่าเรียนวิชาต่างๆ จากพระโยคีจนเก่ง ถูกใจพระโยคีจึงได้มอบไม้เท้ากายสิทธิ์ให้
พอสามขวบก็มาลาแม่เพื่อไปตามหาพระอภัยมณีผู้เป็นพ่อ นางเงือกก็แสนห่วงใยแต่ก็จำยอม
| ๏ เคยกินนมชมชื่นระรื่นรส | พ่อจะอดนมหมองลอองสี |
| ทั้งย่อมเยาว์เบาความได้สามปี | เล็กเท่านี้จะไปกระไรเลย ๚ |
และแล้วก็มาพบกับชีเปลือยไอ้เฒ่าเจ้าเล่ห์ หลอกเอาวิชาและหลอกให้นั่งภาวนาบนปากเหว
พอเผลอก็ถูกถีบตกเหวจนสลบไสล แล้วเอาม้านิลมังกรและไม้เท้ากายสิทธิ์หนีไป
เมื่อฟื้นขึ้นมาก็ร้องไห้โฮ นึกถึงพระเจ้าตาให้มาช่วยหนูด้วย ฮือๆ หนูคิดถึงแม่ ..
| ๏ โอ้เจ้าตาอาจารย์ของหลานเอ๋ย | พระองค์เคยค่ำเช้าเฝ้าสั่งสอน |
| มาครั้งนี้ชีวาตม์แทบขาดรอน | พระอาจารย์มารดรไม่เห็นใจ |
| เมื่อต่อตีผีดิบสักสิบโกฏิ | พระมาโปรดหลานรักไม่ตักไษย |
| โอ้ครั้งนี้มิรู้ด้วยอยู่ไกล | ไม่มีใครบอกเล่าพระเจ้าตา ๚ |
| ๏ บัดเดี๋ยวดังหง่างเหง่งวังเวงแว่ว | สดุ้งแล้วเหลียวแลชะแง้หา |
| เห็นโยคีขี่รุ้งพุ่งออกมา | ประคองพาขึ้นจนบนบรรพต |
| แล้วสอนว่าอย่าไว้ใจมนุษย์ | มันสิ้นสุดฦกล้ำเหลือกำหนด |
| ถึงเถาวัลิพันเกี่ยวที่เลี้ยวลด | ก็ไม่คดเหมือนหนึ่งในน้ำใจคน ๚ |
เฒ่าชีเปลือยตกใจกระโดดผลุงหนีไป ชาวเมืองวิ่งตามกันอลหม่าน เสียงดังเข้าไปในวัง
กษัตริย์เมืองการเวกออกมาเจอสุดสาครในชุดมุนีน้อยก็รู้สึกรักใคร่เอ็นดูยิ่ง จึงตรัสถามว่า ...
| ๏ เป็นพงศ์เผ่าท้าวพระยาหรือพาณิช | กะจิริดรู้ศรัทธาจะหาไหน |
| พระมุนีมีนามกรใด | ธุระไรจึงจะมาถึงธานี ๚ |
| ๏ พระหน่อไทได้ฟังรับสั่งถาม | จึงตอบความตามจริตกิจฤๅษี |
| อาตมาอายุได้สามปี | พระชนนีชื่อมัจฉาวิลาวรรณ์ ๚ |
สุดสาครก็เลยเล่าเรื่องชีเปลือยไอ้เฒ่าเจ้าเล่ห์ให้ฟัง หลังจากนั้นก็ตามจับตัวมาไต่สวน
กว่าจะจับได้ก็เหนื่อยนัก “พวกข้าเฝ้าเข้ากลุ้มรุมกันฉุด แกดิ้นหลุดแพลงพลิกเข้าจิกหัว”
เมื่อโดนจับได้แล้วแทนที่จะรับสารภาพ เฒ่าเจ้าเล่ห์กับทำปากแข็ง แถมยังกวนอีก!
| ๏ ฝ่ายชีเปลือยเหนื่อยอ่อนลงนอนนิ่ง | ครั้นรับจริงกลัวจะสั่งให้สังหาร |
| แกล้งบิดเบือนเหมือนเป็นไข้ไม่ให้การ | ทำสะท้านเทิ้มเทิ้มระเริ้มริก |
| เขาเตือนตีสีข้างผางถนัด | ทำจุกอัดอั้นใจไม่กระดิก |
| เขาจี้จิ้มทิ่มพุงสดุ้งพลิก | หัวเราะริกรื้อกลับนั่งหลับตา ๚ |
เมื่อสุดสาครร้องขอชีวิตเจ้าชีเปลือย เจ้าเฒ่าเจ้าเล่ห์นั่นจึงรอดตายอย่างหวุดหวิด!!!
พระเจ้ากรุงการเวกมีธิดาน้อยองค์หนึ่งชื่อว่า เสาวคนธ์ แต่ไม่มีโอรส จึงโปรดสุดสาครนัก
ทั้งกษัตริย์และมเหสีได้เรียกพระธิดาเสาวคนธ์ให้มารู้จักสุดสาคร ให้เป็นพี่เป็นน้องกัน
| ๏ พระตรัสพลางทางเรียกธิดาราช | มาร่วมอาสน์เนาวรัตน์แล้วตรัสสอน |
| ให้อัญชลีพี่ยาสุดสาคร | นางโอนอ่อนอภิวันท์จำนรรจา |
| พี่จ๋าพี่พระแกลตุ๊กแกร้อง | ทำบ่วงคล้องมันเสียทีเถิดพี่จ๋า |
| กุมารอุ้มจุมพิตพระธิดา | แล้วว่าอย่ากลัวตุ๊กแกเลยแม่น้อง |
| ฉันจะตีที่หลังให้ดังผลุง | น้องสดุ้งสรวลสันต์กันทั้งสอง |
| น่าสงสารมารดรกรประคอง | อุ้มให้สองทรามเชยเสวยนม |
| สุดสาครนอนทับพระเพลาซ้าย | แล้วดื่มสายโลหิตสนิทสนม |
| จนอิ่มหนำฉ่ำชื่นรื่นอารมณ์ | นางจูบเกล้าเผ้าผมเฝ้าชมเชย ๚ |
ที่นางสุวรรณมาลีล่องเรือมาจนถึงเกาะแก้วพิสดารนั้น เพราะนางเป็นคู่หมั้นของอุศเรนเจ้ากรุงลังกา แต่นางไม่สนใจ ตอนหลังอุศเรนโดนสินสมุทรฆ่าตาย (ถ้าจำไม่ผิดนะครับ) นางลเวงน้องสาวอุศเรนจึงแค้นใจ ยกทัพมาแก้แค้น แต่เห็นว่าพระอภัยมณีหล่อก็เลยแย่งซะเลย คือแย่งไปจากนางสุวรรณมาลีด้วยเสน่ห์ยาแฝด พระอภัยก็สมยอม ครั้นถึงรุ่นลูกเป็นวัยรุ่น สุดสาครไปตามหาพ่อ นางละเวงก็เลยแนะลูกสาวให้ใช้เสน่ห์กับผู้ชาย
*** คงจำกันได้นะว่านางผีเสื้อสมุทรนั้นตายตอนไหน ตอนพระอภัยฯ อยู่บนเกาะแก้วพิสดารนั้นนางผีเสื้อมารบกวนไม่ได้ เพราะเกรงอิทธิฤทธิ์ของพระโยคี แต่เมื่อพระอภัยโดยสารสำเภาของนางสุวรรณมาลีออกมาจากเกาะแล้ว แม่ผีเสื้อก็โผล่มา แล้วท้ายที่สุดก็ตายเพราะเสียงปี่ของพระอภัยฯ
ระหว่างที่พระอภัยและสินสมุทรกำลังติดหญิงอยู่ในกรุงลังกานั้น นางสุวรรณมาลี พร้อมด้วยสุดสาคร เสาวคนธ์ (ธิดาเจ้าเมืองการเวก) และหัสไชย (น้องชายเสาวคนธ์ ซึ่งเกิดทีหลังที่เจ้าเมืองการเวกชุบเลี้ยงสุดสาคร) ทั้งหมดนี้ก็ได้ยกทัพไปบุกเมืองลังกาของนางลเวงวัณฬาราช เพื่อจะชิงตัวพระอภัยฯ
สุดสาครและหัสไชย (น้องชาย) ก็ได้อาสานางสุวรรณมาลีเข้าไปดูพระอภัยในวังของนางลเวง
นางลเวงแสร้งทำยินดีเตรียมต้อนรับสุดสาครและอนุชา แล้วก็แอบยุลูกสาวให้เผด็จศึกสุดสาครให้ได้ แต่นางสุลาลีวัน ลูกสาวนางลเวงไม่มีประสบการณ์ก็เลยทำอิดออดอิดเอื้อนกระมิดกระเมี้ยน
| ๏ ด้วยไม่เคยเลยหม่อมฉันประทานโทษ | อย่ากริ้วโกรธกึ่งตรึกนึกไฉน |
| นางฟังคำร่ำปลอบให้ชอบใจ | กลัวทำไมมีผัวอย่ากลัวเลย |
| ไม่ลำบากยากเย็นเป็นแต่เขา | เข้าคลึงเคล้าต้องถูกดอกลูกเอ๋ย |
| ชื่นอะไรนั้นไม่รื่นเหมือนชื่นเชย | กลัวจะเคยเสียหนักอีกอย่าหลีกตัว ๚ |
| ๏ สุดสาครค้อนเคืองชำเลืองพิศ | ระรื่นฤทธิ์รสสุคนธ์ด้วยมนต์ขลัง |
| ให้เสียวซาบปลาบปลื้มจนลืมชัง | เห็นเปล่งปลั่งพรั่งพร้อมลม่อมลไม ๚ |
| ๏ ห้ามเท่าไรไม่ยั้งไม่ฟังห้าม | ตามเถิดตามบุญกรรมแกล้งทำเฉย |
| พระกอดช้อนกรต้องประคองเชย | ต่างไม่เคยขามเขินเผอิญเป็น |
| กระดี้กระดิกพลิกเพลี่ยงเบือนเบี่ยงบิด | เหมือนเรือติดตมตื้นจะขืนเข็น |
| แต่สาวหนุ่มชุ่มชื่นระรื่นเย็น | บังเกิดเป็นอัศจรรย์ไม่ทันรู้ |
| ด้วยรวดเร็วเปลวไฟประไลยราค | เหมือนขึ้นปากนกหินดินใส่หู |
| พอลั่นฉับสับไกก็ไฟพรู | เสียงฟุบฟู่ฟุ้งฟูมดังตูมตึง |
| ต่างละเลิงเชิงชมภิรมย์รื่น | อันรสอื่นหรือจะเปรียบประเทียบถึง |
| นางเมียยั่วผัวเย้าเฝ้าเคล้าคลึง | จนเหนื่อยจึงเคลิ้มหลับระงับไป ๚ |
จนกระทั่งพระฤๅษีจากเกาะแก้วพิสดารมาเทศนาโปรดทัพทั้งสองให้เลิกแล้วต่อกัน จึงสงบศึกปรองดองกันได้โดยนางลเวงได้เชิญนางสุวรรณมาลีและทัพกษัตริย์ทั้งหมดเข้าเมือง นอกจากนี้นางลเวงยังยอมให้นางเสาวคนธ์ขุดโคตรเพชรในระหว่างชมสวนอีกด้วย
ต่อมานางเสาวคนธ์ที่เคยเล่นตุ๊กแกที่พระแกล(หน้าต่าง)กับสุดสาครในวัยเด็ก ก็งอนหนีกลับไป สุดสาครรู้เข้าก็ชวนหัสไชย(อนุชาเสาวคนธ์) ติดตามนางเสาวคนธ์ไปง้องอนอย่างกระชั้นชิด แต่ก็ไม่เป็นผล จึงได้แต่พร่ำรำพึงเป็นบทกลอนที่คุ้นหูมาทุกยุคสมัยว่า ....
“จะเรียนร่ำทำอะไรไม่ลำบาก .... ให้ยอดยากอย่างเดียวเกี้ยวผู้หญิง”
แต่ถ้าเนื้อคู่แล้วย่อมไม่แคล้วคู่กัน หนีได้ก็หนีไป หนีอย่างไรก็ไม่พ้น เสาวคนธ์เดินหน้าต่อไปหลายบทหลายตอน ทั้งแปลงกายเป็นฤๅษีจนกระทั่งไปตีได้เมืองวาหุโลม แต่สุดสาครก็ตามไปพบจนได้ แล้วก็ได้สุขสมอารมณ์หมาย
| ๏ ฝ่ายนารีพี่เลี้ยงแว่วเสียงตรัส | กลับสงัดเงียบระงับหรือหลับไหล |
| ค่อยแหวกม่านคลานแลอยู่แต่ไกล | เห็นเนาในแท่นทองทั้งสององค์ |
| นึกเอะใจใครหนอนอนคลอเคล้า | พลางเคียงเข้าพินิจพิศวง |
| สังเกตจำสำคัญได้มั่นคง | รู้ว่าองค์เชษฐาสุดสาคร ๚ |
ส่วนศรีสุวรรณอนุชาของพระอภัยมณีก็กลับไปครองเมืองรมจักรของนางเกษราผู้เป็นมเหสี
| ๏ สินสมุทรไปบำรุงกรุงผลึก | ได้ปราบศึกสืบวงศ์เหล่าพงศา |
| สุดสาครเสาวคนธ์สุมณฑา | ครองลังกาผาสุกสนุกสบาย ๚ |
เมื่อจบนิทานคำกลอนเรื่องพระอภัยมณีแล้ว ยังมีบทต่อที่เป็น นิทานเรื่องพระอภัยมณี ที่พิมพ์ในเล่มที่ ๓ มีใจความน่าสนใจตอนหนึ่งพอสรุปได้ว่า นางมัจฉา หรือนางเงือกแม่ของสุดสาครนั้น ได้รักษาศีล ๕ มาตลอด เพราะได้รับการสั่งสอนจากพระอภัยมณีเมื่อครั้งได้ครองคู่กันที่เกาะแก้วพิสดาร และมาฟังคำสอนของพระโยคีอยู่เสมอ ร้อนถึงพระอินทร์ลงมาตัดหางให้ จึงกลายเป็นมนุษย์ แล้วท้ายที่สุดสุดสาครก็มารับไปอยู่ด้วยกันที่เมืองลังกา แล้วสถาปนานามใหม่ว่า “จันทวดีพันปีหลวง”